زاینده‌رود یا زنده‌رود به معنی دهنده‌زندگی، بزرگترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوههای زاگرس مرکزی به ویژه زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود ۲۰۰ کیلومتر پیش می‌رود و در نهایت به مانداب گاوخونی می‌ریزد.زاینده‌رود یکی از بزرگترین رودخانه‌های ایران است که در مرکز کشور، یعنی استان اصفهان، از مغرب به مشرق جریان دارد.
این رودخانه مصّفا، رگ حیاتی و عامل اصلی سرسبزی و حاصلخیزی اصفهان محسوب می‌شود. سرچشمه این رودخانه، دامنه‌های زردکوه بختیاری است که در حد فاصل بین اصفهان و لرستان قرار دارد.
حوزه رودخانه زاینده‌رود ۴۱،۵۰۰ کیلومتر مربع است . برآورد می‌شود جریان آب این رودخانه در مطلوب‌ترین شرایط ۱،۲ کیلومترمربع در سال و یا ۳۸ مترمکعب در ثانیه است. درحال حاضر برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استان اصفهان از سدهای آبیاری که بدین منظوراحداث گردیده استفاده می‌شود.
با اتمام تونل سوم و انتقال آب در طرح بهشت‌آباد پیش بینی می‌شود استان کرمان هم از استفاده کنندگان آب رودخانه زاینده‌رود خواهد بود. در اسفند ماه سال ۱۳۹۱ عده‌ای از کشاورزان شرق استان اصفهان به انتقال آب این رود به سایر استانهای شرقی ایران اعتراض کردند.
زاینده‌رود ۱۱۸ امین اثر طبیعی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۲۰ بهمن ۱۳۸۹ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.
سرچشمه زاینده رود
سرچشمه زاینده‌رود به شکل حوضی مدور با مساحتی در حدود سیصد زرع می‌باشد که به «چشمه جانان» معروف است. چشمه مذکور در این ناحیه می‌جوشد و به طرف مشرق سرازیر می‌شود. پس از طی سه فرسنگ، به چشمه دیگری به نام «چهل چشمه» می‌رسد.
همچنین از سمت شمال این منطقه، یعنی ناحیه فریدن، دو چشمه بزرگ دیگر به نام «خُرِسنگ» و «کودَنگ» به جانانه‌رود ملحق می‌شود. انشعاب دیگری نیز به نام زرین‌رود از طرف جنوب یعنی چهارمحال به این رودخانه اضافه می‌شود. منبع اصلی انشعاب اخیر زیر‌ِ کوهی قرار دارد که زردکوه نامیده می‌شود.
مافروخی در کتاب محاسن اصفهان نوشته است: ایل چهار لنگ در کنار رودخانه خُرِسنگ و کودنگ و ایل هفت لنگ در کنار رودخانه زرین رود زندگی می‌کرده‌اند. در کنار و اطراف جانانه‌رود هم، آبادیها و جمعیت‌هایی وجود داشته که بر اثر کش‌مکش‌های قومی، به ویرانی کشانده و تبدیل به محل کشت و زرع شده‌اند.
اکثر کوههای این منطقه برف‌گیر است. دو چشمه دیگر نیز در این حوالی وجود دارد، که یکی از آنها نمکین و شور است و حتی از آن نمک سفید و لطیفی استخراج می‌کنند. اما چشمه دیگر دارای آب شیرین است و با آن زراعت می‌نمایند.
عظمت رودخانه زاینده‌رود پس از الحاق آب کوهرنگ به آن، مشخص می‌شود. در حقیقت سرچشمه اصلی زاینده‌رود، کوهرنگ است که باعث می‌شود در فصول مختلف رودخانه زاینده‌رود پر آب و با برکت باشد. اتصال آب کوهرنگ را به زاینده‌رود، به زمان صفوی و شاه طهماسب نسبت می‌دهند.
اسکندربیک در عالم آرای عباسی می‌نویسد: شاه طهماسب به میر فضل الله شهرستانی حاکم آن نواحی دستور داد تا چشمه محمودی (چشمه کوهرنگ) را که آب آن به طرف خوزستان هدر می‌رفته، به زاینده‌رود متصل نماید. اما به رغم انجام مقدمات کار و تلاش فراوان، وجود کوهی عظیم در حد فاصل بین این دو رود، همچنین وجود معادن گوگرد در آن کوه که باعث خفگی می‌شد و عده‌ای از کارگران را به هلاکت رساند، این کار پس از صرف هزینه‌های سنگین متوقف گردید.
الحاق آب کوهرنگ به زاینده رود
در سال ۱۰۲۷ شاه عباس، محبعلی بیگ را جهت انجام این کار به کوهرنگ فرستاد، اما او هم کاری از پیش نبرد. سپس شاه عباس، امام قلیخان بیگلربیگی فارس و حسین‌خان حاکم لرستان را مأموریت داد، آنها نیز ناموفق بودند. سرانجام شاه عباس شخصاً اقدام نمود، و به طرف سرچشمه زاینده‌رود حرکت کرد ولی اجل او را مهلت نداد. در زمان شاه عباس دوم نیز اقداماتی اساسی و جدی انجام گردید. حتی از مهندسین فرانسوی دعوت به عمل آمد، اما آنها نیز توفیقی نیافتند، زیرا کار سنگین و مخارج آن زیاد و بیشتر سال، هوای آنجا سرد و یخ‌بندان بود.
عاقبت در هفتم مهرماه سال ۱۳۲۷ شمسی مقدمات حفر تونل کوهرنگ آغاز و در ۲۴ مهرماه سال ۱۳۳۲ شمسی تونل مزبور افتتاح و آب کوهرنگ به زاینده‌رود هدایت گردید.تونل کوهرنگ در ارتفاع ۲۷۰۰ متری کوه تعبیه گردیده. طول آن ۲۸۳۵ متر و قطر آن ۱۱ متر مربع می‌باشد. این تونل به وسیله دریچه‌هایی باز و بسته می‌شود. عرض تونل ۷۵/۲ متر و ارتفاع آن ۵/۲ متر است. آب رودخانه زاینده‌رود پس از عبور از تونل مذکور هزاران هکتار زمین را مشروب کرده، پس از پیمودن ۳۶۰ کیلومتر از راههای پرپیچ و خم و سرسبز و حاصلخیز، در ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان به باتلاق گاوخونی می‌ریزد.
سرچشمه های دیگر زاینده رود
یکی دیگر از سرچشمه‌های معروف زاینده‌رود، «چشمه دیمه» است که از نظر شرب و املاح، دارای سالم‌ترین و عالیترین نوع آب در جهان است. این چشمه در روستای دیمه نزدیک فارسان و پایین کوه، در سطح زمین قرار گرفته است که آب آن در طول سال به طور یکنواخت از زمین می‌جوشد. در سالهای اخیر املاح معدنی آب این چشمه در آزمایشگاههای معتبری مورد آزمایش قرار گرفته و به دنبال تأیید کیفیت عالی آن، کارخانه‌ای بزرگ با سرمایه‌ای سنگین در شرف احداث است تا آب این چشمه به صورت بطرهای سربسته و بهداشتی. به کشورهای جهان صادر شود.
این رودخانه در کتب تاریخ و جغرافیا به نام‌های زاینده‌رود، زنده‌رود، زندرود، زرین‌رود، زرینه‌رود، زن رود و زندک‌رود آمده است، زیرا آب آن در طول مسیر زایش کرده، تزاید می‌یابد. و به همین مناسبت زاینده‌رود نامیده شده است. بعضی نیز آن را عامل سلامتی و زنده‌بودن می‌دانستند و نام زنده‌رود بر آن نهاده‌اند ماه فروخی در کتاب محاسن اصفهان می‌نویسد: موقعی که عضدالدوله برای دیدار پدر و برادرانش به اصفهان آمد، از آب رودخانه فرات برای نوشیدن با خود آورده بود، وقتی آب گوارای زاینده‌رود را چشید، دستور داد آبهای فرات را ریختند و گفت: «با وجود زنده‌رود، فرات، شرب را نشاید.»
از این رودخانه، جهت مشروب ساختن باغها و عمارتها و کشتزارهای داخلی اصفهان، پنج شاخه بزرگ، جدا شده که در گویش اصفهان به آنها«مادی» می‌گویند.
این مادیها به ترتیب زیر وارد اصفهان می‌شوند :
جوی شاه :
که آب آن مخصوص عمارتهای سلطنتی بوده و نصف مادی فرشادی آب داشته است.
مادی نیاصرم :
این مادی که از بزرگترین مادیهای اصفهان است از کنار پل مارنان از رود جدا شده، از جنب محله لنبان می‌گذرد به طرف شرق اصفهان جریان می‌یابد. این مادی، به هنگام پرآبی، دویست سنگ آب دارد.
مادی فرشادی :
این مادی بالاتر از مادی نیاصرم از رودخانه جدا شده، محله‌های چهارسو و شمس‌آباد را مشروب می‌سازد و سپس از محله خواجو می‌گذرد و آب آن به یک چهارم‌اب مادی نیاصرم می‌باشد.
مادی فدن :
آب این مادی را سلاطین صفویه وقف سلامتی خود کرده بودند. این مادی بالاتر از سه مادی دیگر قرار داشت و به دروازه دولت می‌رفت. سپس در آنجا به شعبات کوچکی تقسیم می‌شد.
مادی تیران یا طهران :
این مادی از مغرب شهر گذشته، به محله بیدآباد و چهارسوق شیرازیها می‌رسید.
سایر مادیهای بزرگ شهر اصفهان عبارت‌اند از ناجوان، نایج، شایج، قمش، و عبدالله خان. بطور کلی از سرچشمه زاینده‌رود تا گاوخونی ۱۵۴ مادی و نهر از این رودخانه جدا می‌شود. شاید کلمه مادی مربوط به زمان مادها باشد به علت آنکه آب را از چاهها به صورت قنات به روی زمین آورده و جاری می‌ساختند.
فصول مختلف زاینده رود
رودخانه ی زاینده رود به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب در فصول مختلف سال در استان چهارمحال بختیاری پل زمانخان و سامان نمای بسیار جالبی را دارا بوده است.
خشک شدن رودخانه زاینده رود
رودخانه زاینده رود سال هاست که برای مقاطع بلند مدت خشک شده است. از عوامل اصلی خشک شدن رودخانه می‌توان به این موارد اشاره کرد:
مهمترین عامل خط لوله انتقال آب سد به یزد، کرمان، کاشان و قم.
برداشت بی رویه سالیانه آب در بالادست رودخانه در محدوده سد تا پل کله توسط پمپاژ که به تنهایی بیش از کل میزان آبی است که سالانه توسط تونل دوم و تونل چشمه لنگان وارد حوضه زاینده رود می‌شود. این میزان هم اکنون در حدود ۴۹۰ میلیون متر مکعب است که سال به سال در حال افزایش است.
انتقال آب به استانهای یزد و شهرهای دیگر
استقرار صنایع بزرگ، پالایشگاه، نیروگاهها در کنار رودخانه. خشکی رودخانه سبب ساز بیکار شدن چندصدهزار ساکنین پاینن دست رودخانه شده و به مهاجرت فصلی یا کامل آنها به استانهای دیگر و یا شهر اصفهان منجر گشته است.
توجه به این نکته مهم است که ایران عضو کنوانسیون بین‌المللی رامسر است که بر طبق آن حق ندارد قوانینی تصویب کند که بر اثر آن تالابها خشک شوند. این در حالی است که برداشت بی رویه آب از حوزه آبریز زاینده رود در فلات مرکزی و اختصاص آن به صنایع و مناطق دیگر خلاف تعهد ایران در این کنوانسیون است.
آخرین خبر
مشکلات آب اصفهان در تابستان امسال بیشتر شده و در بسیاری از روزهای گرم تابستان مردم اصفهان از مشکل کمبود آب شرب رنج می بردند. مشکلات موجود، خشکی چندین و چندساله زاینده رود و همچنین احساس این نکته که در میان مسئولین اراده ای برای رسیدگی به وضعیت زاینده رود وجود ندارد و سکوت چند ساله اصفهان به پایمال شدن حقوقش منجر شده است، باعث شکل گیری حرکت های خودجوش مردمی در اصفهان شد.
۶ شهریور ماه بستر خشک زاینده رود میزبان مردم اصفهان بود تا صدای خود را به گوش مسئولین برساند. نمایندگان مجلس و همچنین مدیران استانی تلاش ها و اقدامات خود را بیشتر و پیگیری های جدی تری انجام دادند. مدیران حال و گذشته اصفهان که عموماً مسئولیت های مهم کشوری داشتند، نامه ای را با ۱۷۲ امضا به رئیس جمهور نوشتند و همچنین مردم و اقشار مختلف اصفهان طوماری را خطاب به مقام معظم رهبری درباره خشکی زاینده رود نوشتند. طوماری که از امام جمعه شهر گرفته تا استاندار، از مردم کوچه و بازار گرفته تا نماینده های مجلس و از بازیکنان فوتبال و ورزشکاران گرفته تا توریست های مسافر اصفهان پای آن را امضا کردند.
همچنین باید اشاره کرد که دولت طی ماه گذشته مصوبات مناسب و مهمی را در خصوص احیاء زاینده رود داشته است و نمایندگان مختلف دولت، مانند معاون اول رئیس جمهور، وزیر نیرو، سخنگوی دولت و معاون پارلمانی رئیس جمهور با حضور در اصفهان و شرکت در جلسات مختلف مردمی و اداری به بررسی مشکلات زاینده رود، بیان راهکارها و همچنین دغدغه دولت و شخص رئیس جمهور برای احیای زاینده پرداختند.
در راستای بررسی مشکلات و راهکارها و همچنین تلاش های مردمی برای احیای زاینده رود، کمیته آب کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق بازگانی اصفهان، قرار است دومین همایش مردم برای احیای زاینده رود را برگزار کند.
همایشی که شنبه ۲۹ شهریور ۱۳۹۳، ساعت ۱۶:۳۰ الی ۱۸:۳۰ در سالن همایش های اتاق بازرگانی واقع در میدان فیض، برگزار خواهد شد.